Przyznanie doktorantom prawa do ubiegania się o określone świadczenia pieniężne finansowane ze środków publicznych oparte jest na niewypowiedzianym wprost założeniu, że służy to realizacji pewnych społecznie doniosłych celów. Wydają się one zróżnicowane w odniesieniu do poszczególnych świadczeń. Sam jednak fakt, że doktoranci – jako wyodrębniona prawnie grupa społeczna – mogą otrzymać środki finansowe niedostępne dla innych grup, świadczy o uznaniu przez ustawodawcę, że podejmowanie studiów doktoranckich stanowi pewną wartość zasługującą na wsparcie. Wspomniane cele – zarówno te wspólne dla wszystkich świadczeń, jak i te dotyczące poszczególnych z nich – zasługują na zidentyfikowanie i analizę. W dalszej kolejności będzie można określić, czy w obowiązującym stanie prawnym cele te są realizowane.

Orzeczenia dotyczące stosunku prawnego łączącego doktorantów uczelni

Istotnym zagadnieniem związanym z oceną stopnia realizacji wspomnianych celów jest prawna regulacja postępowania w sprawie przyznania świadczeń. Ma ona charakter postępowania administracyjnego, jednak unormowanego w sposób szczególny – częściowo w prawie powszechnie obowiązującym, a częściowo w prawie wewnętrznym uczelni, tworzonym w granicach przyznanej ustawowo autonomii. Obowiązkiem doktorantów występujących o świadczenia jest stosowanie się do określonych norm pod rygorem nieprzyznania środków w przypadku niezachowania wymagań formalnych, np. nieprzedstawienia wymaganych dokumentów czy też złożenia wniosku po upływie określonego terminu. Przestrzeganie norm jest również obowiązkiem uczelni, która może przyznawać świadczenia jedynie w sposób określony przepisami. Złamanie prawa w tym zakresie może skutkować daleko idącą odpowiedzialnością, co wynika z tego, że świadczenia przyznawane są ze środków publicznych. Ich dystrybucja musi zatem odbywać się zgodnie z określonymi regułami, niezależnie od rodzaju uczelni czy jednostki naukowej.

Niniejszy artykuł pokazuje, w jaki sposób formalizm postępowania wpływa na realizację celów – przyznawanie doktorantom świadczeń. Wzięte zostały w nim pod uwagę wyłącznie świadczenia dostępne znaczącej części doktorantów – przyznawane z Funduszu Pomocy Materialnej, stypendium doktoranckie oraz zwiększenie stypendium doktoranckiego z dotacji projakościowej.

Prawna regulacja przyznawania poszczególnych świadczeń

Zarówno przesłanki przyznania, jak i sposób wyboru beneficjentów są uregulowane odrębnie w odniesieniu do poszczególnych świadczeń. Podstawowym źródłem norm w tym zakresie jest ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym (dalej: PSW). W przypadku świadczeń pomocy materialnej dla doktorantów (stypendium socjalne, stypendium specjalne dla osób niepełnosprawnych, stypendium rektora dla najlepszych doktorantów, zapomoga) dystrybuowanych na podstawie art. 199 ust. 4 PSW stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące studentów. Są to stosunkowo obszerne regulacje, zawarte w art. 173-186 PSW, przy czym stopień ich szczegółowości w przypadku poszczególnych świadczeń jest zróżnicowany.

Zbyt ogólne sformułowanie zasad przyznania zapomogi można przeciwstawić drobiazgowemu unormowaniu reguł obliczania dochodu uprawniającego do otrzymania stypendium socjalnego.

W artykule 199 ust. 2 i 3 PSW wskazano, że świadczenia pomocy materialnej przyznaje się na zasadach określonych na uczelni przez rektora, a w jednostce naukowej przez jej dyrektora. W obu przypadkach zasady powinny być uzgodnione z samorządem doktorantów. Powyższe przepisy mogą budzić wątpliwości wobec treści art. 186 PSW, w którym nakazano wydanie szczegółowego regulaminu pomocy materialnej, zawierającego regulację zagadnień wymienionych w przywołanym przepisie. Powstaje pytanie, czy w przypadku świadczeń pomocy materialnej dla doktorantów obowiązek wydania takiego regulaminu również występuje. Można twierdzić, że ze względu na obowiązek określenia zasad, o których mowa w art. 199 ust. 2 i 3 PSW, nie ma potrzeby wydawania regulaminu. Tym samym odpowiednie stosowanie przepisów dotyczących studentów nie dotyczyłoby art. 186 PSW.

Przeciwko powyższemu poglądowi można argumentować, że w art. 199 ust. 2 i 3 PSW nie określono kwestii, które powinny być przedmiotem regulacji, a jednocześnie nie można twierdzić, że ich treść może być dowolna. Nie ma podstaw do przyjęcia, że w przypadku studentów katalog zagadnień, które powinny być uregulowane przez uczelnię, jest określony szczegółowo, a w przypadku doktorantów jedynie przez ogólnikowe sformułowanie. Ponadto w art. 199 ust. 4 PSW wymieniono jeden przepis dotyczący studentów, który w przypadku doktorantów nie znajduje zastosowania. Można zatem przyjąć, że ustawodawca nakazał, aby wszystkie inne przepisy, w tym art. 186 PSW, miały zastosowanie. Wobec powyższego należy stwierdzić, że w art. 199 ust. 2 i 3 PSW uregulowano jedynie kwestię organów, które są właściwe do wydania aktu prawa wewnętrznego uczelni dotyczącego zasad przyznawania świadczeń pomocy materialnej. Szczegółowy zakres przedmiotowy tych aktów powinien natomiast odpowiadać treści określonej w art. 186 PSW.

W przypadku świadczeń pomocy materialnej w pierwszej kolejności zastosowanie znajduje regulacja ustawowa dotycząca wyłącznie doktorantów. Na podstawie odesłania w szerokim zakresie stosuje się odpowiednio przepisy poświęcone studentom. One z kolei zawierają odesłania do innych ustaw, np. o pomocy społecznej, o świadczeniach rodzinnych, o podatku dochodowym od osób fizycznych. Ponadto na uczelni ciąży obowiązek wydania zasad przyznawania świadczeń pomocy materialnej, zawierających regulację kwestii określonych w art. 186 PSW.

Podstawą ustawową przyznawania stypendium doktoranckiego są przepisy art. 200 PSW. Natomiast w art. 201 zawarto upoważnienie do wydania rozporządzenia dotyczącego m.in. przyznawania stypendiów doktoranckich. Na tej podstawie przyjęto Rozporządzenie ministra nauki i szkolnictwa wyższego w sprawie studiów doktoranckich i stypendiów doktoranckich z 24 października 2014 r. (DzU poz. 1480). W powyższych aktach prawnych nie zawarto obowiązku wydania przepisów wewnętrznych uczelni, które zawierałyby szczegółowe regulacje dotyczące stypendium doktoranckiego. Wydawanie takich przepisów jest jednak powszechną praktyką, którą należy uznać za dopuszczalną ze względu na autonomię uczelni oraz ogólny charakter regulacji ustawy i rozporządzenia. A zatem unormowanie przesłanek i trybu przyznawania stypendiów doktoranckich jest z reguły trójstopniowe.

Podobna sytuacja występuje w przypadku zwiększenia stypendium z dotacji projakościowej. Obowiązują przepisy art. 200a PSW oraz tego samego rozporządzenia, które dotyczy stypendium doktoranckiego. Ponadto w art. 200a ust. 1 PSW wskazano, że tryb przyznawania zwiększenia stypendium doktoranckiego określa regulamin wydany przez rektora po uzyskaniu opinii właściwego organu samorządu doktorantów. Regulacja kwestii dotyczących tego świadczenia również w prawie wewnętrznym uczelni jest zatem obowiązkowa.

Cele świadczeń przyznawanych doktorantom

Wydaje się, że cele, których realizacji służą poszczególne świadczenia, można określić przede wszystkim na podstawie przesłanek ich przyznawania. Jeżeli wystąpienie danych okoliczności skutkuje otrzymaniem określonych środków pieniężnych, można przyjąć, że ustawodawca uznaje taki stan rzeczy za pożądany albo wymagający uruchomienia środków publicznych z innych względów. Można zatem wyodrębnić dwie kategorie świadczeń: mające charakter socjalny oraz przyznawane ze względu na osiągnięcia naukowe i dydaktyczne. Do pierwszej z wymienionych kategorii należy zaliczyć stypendium socjalne, stypendium specjalne dla osób niepełnosprawnych oraz zapomogę. Do kategorii drugiej należą stypendium rektora dla najlepszych doktorantów, stypendium doktoranckie i zwiększenie stypendium z dotacji projakościowej.

Przesłanki przyznawania świadczeń o charakterze socjalnym dotyczą sytuacji życiowej wnioskodawców. W przypadku stypendium socjalnego jest to kwota obliczona zgodnie z regułami określonymi w wyjątkowo drobiazgowy sposób w ustawie. Otrzymanie stypendium specjalnego dla osób niepełnosprawnych uzależnione jest od urzędowego potwierdzenia stanu niepełnosprawności. Z kolei zapomoga ma być świadczeniem doraźnym, przyznawanym doktorantowi, który z przyczyn losowych przejściowo znalazł się w trudnej sytuacji materialnej.

Cele powyższych świadczeń wydają się jasne – środki te mają umożliwiać studia doktoranckie osobom będącym w trudnej sytuacji życiowej. Ustawodawca przyjął założenie, że niskie dochody lub niepełnosprawność nie powinny stanowić okoliczności wyłączających możliwość podejmowania studiów trzeciego stopnia i uzyskania stopnia naukowego doktora. Z kolei zapomoga ma stanowić reakcję na wydarzenia losowe mogące przejściowo pogorszyć sytuację doktoranta.

Możliwość przyznania zapomogi wydaje się bardzo dobrze uzasadniona. Podobnie jest w przypadku stypendium specjalnego dla osób niepełnosprawnych, chociaż można mieć wątpliwości, czy istnieje konieczność, aby świadczenia dla tych osób były przyznawane na uczelniach. Być może bardziej celowa byłaby ich dystrybucja za pośrednictwem organów administracji.

Cel przyznania stypendium socjalnego niezbyt dobrze koresponduje z regulacjami dotyczącymi tego świadczenia. Przy ustalaniu dochodu na osobę w rodzinie, stanowiącego podstawę przyznania stypendium, nie bierze się pod uwagę świadczeń wymienionych w art. 179 ust. 5 PSW (m.in. świadczeń pomocy materialnej dla studentów i doktorantów otrzymywanych na podstawie przepisów ustawy, stypendiów przyznawanych doktorantom w ramach funduszy strukturalnych Unii Europejskiej, stypendiów o charakterze socjalnym przyznawanych przez inne podmioty). W rezultacie istnieje możliwość otrzymywania stypendium socjalnego pomimo faktycznych wysokich dochodów. Przykładem może być doktorant, który w ramach różnego rodzaju świadczeń wymienionych w powyższym przepisie uzyskuje kwotę kilku tysięcy złotych. Ich nieuwzględnienie przy obliczaniu dochodu na osobę w rodzinie sprawia, że takiej osobie może być przyznane stypendium socjalne. Ponadto omawiane stypendium może otrzymywać doktorant studiów niestacjonarnych, a więc osoba, która płaci za naukę – co stanowi w istocie formę finansowania studiów płatnych ze środków przeznaczonych na cele socjalne. Wreszcie przyznawanie świadczenia na podstawie kryterium niskich dochodów oparte jest na założeniu, że doktorant powinien uzyskiwać dochody poza uczelnią, co wydaje się wątpliwe wobec tego, że podstawowym zajęciem w ramach studiów doktoranckich jest przygotowanie pracy doktorskiej, wymagające poświęcenia dużej ilości czasu.

Odrębną kategorię świadczeń stanowią stypendia przyznawane ze względu na aktywność naukową i dydaktyczną. W przypadku stypendium rektora dla najlepszych doktorantów przesłanki jego otrzymania określono w art. 199 ust. 5 PSW. Na pierwszym roku studiów doktoranckich może być ono przyznane doktorantowi, który osiągnął bardzo dobre wyniki w postępowaniu rekrutacyjnym. Na drugim roku i kolejnych latach studiów doktoranckich wymagane jest łączne spełnienie następujących warunków: uzyskanie bardzo dobrych lub dobrych wyników z egzaminów objętych programem studiów doktoranckich, wykazanie się postępami w pracy naukowej i przygotowywaniu rozprawy doktorskiej. Ponadto, zgodnie z art. 199 ust. 5 pkt 2 lit. c PSW, w przypadku studiów doktoranckich prowadzonych przez uczelnię konieczne jest wykazanie się szczególnym zaangażowaniem w pracy dydaktycznej.

Zgodnie z par. 12 ust. 1 Rozporządzenia w sprawie studiów doktoranckich i stypendiów doktoranckich stypendium doktoranckie na pierwszym roku studiów może być przyznane doktorantowi, który osiągnął bardzo dobre wyniki w postępowaniu rekrutacyjnym. Według par. 12 ust. 2 tego rozporządzenia stypendium doktoranckie na drugim roku i kolejnych latach studiów doktoranckich może być przyznane doktorantowi, który: 1) terminowo realizuje program studiów doktoranckich; 2) wykazuje się zaangażowaniem w prowadzeniu zajęć dydaktycznych w ramach praktyk zawodowych albo realizacji badań naukowych prowadzonych przez jednostkę organizacyjną uczelni lub jednostkę naukową; 3) w roku akademickim poprzedzającym złożenie wniosku o przyznanie stypendium doktoranckiego wykazał się postępami w pracy naukowej i w przygotowywaniu rozprawy doktorskiej.

Na podstawie art. 200a ust. 1 PSW zwiększenie stypendium doktoranckiego przysługuje doktorantom wyróżniającym się w pracy naukowej i dydaktycznej. Wskazano jednocześnie, że uprawnienie do otrzymywania tego stypendium przysługuje nie więcej niż 30 proc. najlepszych doktorantów na poszczególnych latach studiów doktoranckich.

Istotne znaczenie ma okoliczność, że wszystkie trzy świadczenia dotyczące działalności naukowej i dydaktycznej są przyznawane niezależnie od siebie, a kryteria ich otrzymania sformułowano podobnie. Doktorant uzyskujący wszystkie powyższe stypendia dysponuje środkami w wysokości porównywalnej z wynagrodzeniem wielu nauczycieli akademickich. Jednocześnie liczba takich doktorantów jest stosunkowo niewielka. Należy zatem przyjąć, że celem omawianych świadczeń jest zmobilizowanie doktorantów do intensywnej pracy naukowej poprzez rywalizację o pozycję umożliwiającą uzyskanie świadczeń finansowych w atrakcyjnej wysokości.

Z samego faktu ustanowienia systemu świadczeń dla doktorantów wynika, że ustawodawca uznaje podejmowanie tych studiów za wartość społeczną i wspiera realizację celów, którym mają służyć. Cele te zostały sformułowane w Rozporządzeniu ministra nauki i szkolnictwa wyższego w sprawie kształcenia na studiach doktoranckich w uczelniach i jednostkach naukowych z 19 stycznia 2015 r. (DzU poz. 172). Zgodnie z jego par. 5 ust. 1 realizacja programu studiów doktoranckich przygotowuje do pracy o charakterze badawczym lub badawczo-rozwojowym. W par. 5 ust. 2 wskazano, że realizacja programu studiów doktoranckich na uczelni przygotowuje do wykonywania zawodu nauczyciela akademickiego. Ponadto według par. 3 studia doktoranckie stwarzają warunki do: prowadzenia samodzielnych badań naukowych, w tym także poza jednostką prowadzącą kształcenie; współpracy naukowej w zespołach badawczych, w tym również międzynarodowych; przygotowania przez doktoranta publikacji naukowej w formie książki lub co najmniej jednej publikacji naukowej przyjętej do druku w recenzowanym czasopiśmie naukowym o zasięgu co najmniej krajowym lub w recenzowanym sprawozdaniu z międzynarodowej konferencji naukowej lub publicznej prezentacji dzieła artystycznego; realizacji programu studiów, obejmującego zajęcia obowiązkowe, fakultatywne i praktyki zawodowe; przygotowania do egzaminów doktorskich oraz przygotowania rozprawy doktorskiej pod opieką promotora albo promotora i promotora pomocniczego; uczestniczenia w życiu środowiska naukowego w kraju i za granicą.

Chociaż nie wynika to bezpośrednio z treści przepisów, należy przyjąć, że podstawowym efektem działalności doktoranta jest rozprawa doktorska. Praca nad nią stanowi formę realizacji powyższych celów w zakresie działalności naukowej, a samo uzyskanie stopnia naukowego doktora świadczy o osiągnięciu poziomu wiedzy i umiejętności świadczącego o spełnieniu funkcji studiów doktoranckich. Tymczasem świadczenia omawiane w niniejszym opracowaniu są jedynie częściowo związane z postępami w przygotowywaniu rozprawy doktorskiej. Brak obrony tej pracy i uzyskania stopnia doktora nie wpływa w żaden sposób na sytuację doktoranta, który otrzymywał świadczenia. W przypadku stypendiów socjalnych lub stypendiów dla osób niepełnosprawnych możliwe jest wręcz podjęcie studiów wyłącznie w celu uzyskania świadczeń, a następnie pobierania ich bez przedstawiania jakichkolwiek rezultatów pracy naukowej, poza uzyskiwaniem zaliczeń poszczególnych lat studiów. Wydaje się, że sytuacja prawna w tym zakresie jest niedoskonała.

Opisany stan rzeczy można jednak interpretować inaczej, a mianowicie przyjąć, że samo uczestniczenie w studiach doktoranckich stanowi wartość społeczną, wymagającą wsparcia finansowego dla niektórych uczestników tych studiów. Przy takiej interpretacji efekty kształcenia na studiach doktoranckich stanowią cel możliwy do realizacji nawet w sytuacji braku obrony pracy doktorskiej. Na poparcie tego stanowiska można powołać okoliczność, że w żadnym przepisie Rozporządzenia w sprawie kształcenia na studiach doktoranckich w uczelniach i jednostkach naukowych nie przewidziano obowiązku przygotowania pracy doktorskiej ani nie wskazano, że jej opracowanie stanowi cel studiów doktoranckich. Pomimo to taką interpretację należy odrzucić jako sprzeczną z samą ideą i założeniem omawianej formy studiów, w których rozprawa doktorska pełni funkcję kluczową, a całokształt działań doktoranta powinien zmierzać do jej obrony. Ten cel powinien być brany pod uwagę przy ocenie efektywności systemu świadczeń finansowych dla doktorantów.

Formalizm postępowania dotyczącego świadczeń dla doktorantów

Postępowania, w których przyznawane są poszczególne świadczenia, mają charakter sformalizowany. Zostały uregulowane przepisami wspomnianymi powyżej, a w zakresie nieunormowanym odpowiednie zastosowanie znajdują regulacje Kodeksu postępowania administracyjnego.

W orzecznictwie sądowym wskazano, że nakaz odpowiedniego stosowania przepisów kodeksu oznacza, iż nie ma obowiązku przestrzegania wszystkich jego postanowień, ale zachowane muszą być ogólne gwarancje procesowe przyznane stronie takiego postępowania, czyli doktorantowi wnioskującemu o dane świadczenie. Powyższe gwarancje oznaczają np. obowiązek uzasadnienia decyzji w taki sposób, aby było wiadomo, dlaczego świadczenia nie przyznano, zapewnienie możliwości aktywnego udziału strony w postępowaniu, zapewnienie prawa do odwołania się od decyzji niekorzystnej, dokładnego wyjaśnienia sprawy itp. Zachowanie wszystkich takich gwarancji oznacza w praktyce obowiązek stosowania przepisów o postępowaniu administracyjnym w przeważającej części.

Sformalizowanie postępowania związanego z przyznaniem świadczeń oznacza, że aby je uzyskać, doktorant powinien postępować zgodnie z określonymi regułami. Ponieważ, jak wskazano na wstępie, są one obszernie uregulowane w wielu różnych aktach prawnych, osoba rozważająca wnioskowanie o świadczenie w pierwszej kolejności musi zapoznać się z ich treścią i na tej podstawie ocenić, czy ma szanse na jego uzyskanie. Kolejnym obowiązkiem jest zgromadzenie wymaganych dokumentów, co wiąże się z poświęceniem sporej ilości czasu i kosztami. Dotyczy to w szczególności uzyskiwania urzędowych zaświadczeń potwierdzających sytuację rodzinną czy materialną. Udział doktoranta w postępowaniu z reguły sprowadza się do złożenia wniosku w odpowiednim terminie, chociaż może również wymagać jego uzupełnienia lub złożenia odwołania.

System przyznawania świadczeń doktorantom rodzi daleko idące obowiązki dla uczelni. Są one szczególnie widoczne w przypadku Funduszu Pomocy Materialnej. Wymagane jest opracowanie zasad przyznawania świadczeń z tego funduszu. Jak wynika z analizy regulaminów poświęconych tej problematyce, uczelnie w wielu przypadkach nie radzą sobie z tym zadaniem. Częstym zjawiskiem jest zamieszczanie w regulaminach postanowień sprzecznych z prawem albo niezrozumiałych. Jeszcze częściej występuje obszerne powtarzanie regulacji z ustaw i rozporządzeń, niekiedy w sposób odbiegający od ich prawidłowego brzmienia. W rezultacie czas i wysiłek poświęcany na tworzenie i interpretowanie przepisów wewnętrznych trudno uznać za dobrze wykorzystany. Odnalezienie na polskich uczelniach regulaminu przyznawania świadczeń socjalnych, który nie zawiera błędów, jest niezwykle trudne.

Na uczelni ciąży obowiązek prawidłowego przeprowadzenia postępowania, a w szczególności: podania informacji o terminach i innych wymaganiach do wiadomości doktorantów, przyjęcia wniosków, dokonania oceny złożonych dokumentów, wydania decyzji, a następnie rozpatrzenia złożonych odwołań. Coraz częstszym zjawiskiem są również skargi doktorantów na prawomocne decyzje w przedmiocie stypendiów do sądów administracyjnych. W takiej sytuacji uczelnia musi brać udział w tym postępowaniu przed wojewódzkim sądem administracyjnym, a czasami również przed Naczelnym Sądem Administracyjnym. Wszystkie te czynności stanowią działalność wymagającą specjalistycznej wiedzy z zakresu prawa o szkolnictwie wyższym i postępowania administracyjnego. Uczelnia powinna zatem zatrudnić osoby kompetentne w powyższym zakresie.

Szczególną uwagę należy zwrócić na kwestie decyzji o przyznaniu albo odmowie przyznania świadczeń. W drugim z wymienionych przypadków duże znaczenie ma prawidłowe uzasadnienie rozstrzygnięcia w taki sposób, aby wnioskodawca wiedział, dlaczego świadczenie nie zostało mu przyznane. Niestety prawidłowo sporządzone decyzje należą do rzadkości. Analiza uzasadnień podejmowanych rozstrzygnięć prowadzi do wniosku, że ich sporządzanie jest po prostu zbyt pracochłonne. W przypadku uzasadnienia prawnego należy odwołać się do wszystkich zastosowanych przepisów, których liczba – w wyniku kilkustopniowej regulacji poszczególnych świadczeń – jest znaczna. W ramach uzasadnienia faktycznego należy opisać sytuację wnioskodawcy w odniesieniu do zebranych dowodów. Tym samym prawidłowe uzasadnienie decyzji odmownej powinno być stosunkowo obszerne. Tymczasem często spotkać można uzasadnienia sprowadzające się do parafrazy stwierdzenia, że świadczenie nie zostało przyznane.

Ponadto uczelnia albo jednostka naukowa na wniosek samorządu doktorantów ma obowiązek przekazania uprawnień stypendialnych komisji stypendialnej i odwoławczej komisji stypendialnej. Zakres właściwości tych organów jest stosunkowo skomplikowany i zróżnicowany w zależności od rodzaju instytucji, w której funkcjonują. W przypadku powołania komisji istnieje konieczność sprawowania nad nią nadzoru.

Wiele rozstrzygnięć dotyczących świadczeń wymaga współpracy uczelni albo jednostki naukowej z samorządem doktorantów. Stanowi to dodatkowe utrudnienie (a w niektórych przypadkach jest wręcz niemożliwe) ze względu na niewielką liczbę doktorantów. Również zmiany w składzie osobowym komisji lub samorządu – wynikające z utraty statusu doktoranta – mogą negatywnie wpływać na sprawność postępowania.

W przypadku stypendium doktoranckiego i zwiększenia stypendium z dotacji projakościowej obowiązki uczelni są nieco mniejsze. Również tu występuje konieczność przygotowania odpowiednich regulacji prawa wewnętrznego uczelni. Konieczne jest powołanie komisji opiniującej złożone wnioski, a także przeprowadzenie postępowania (w szczególności wydanie decyzji, rozpatrzenie odwołań, udział w postępowaniach sądowych).

Podsumowanie

Cele przyznawania doktorantom świadczeń pieniężnych można wyprowadzić z ich prawnej regulacji oraz sposobu unormowania studiów doktoranckich. Ustawodawca przyjmuje, że ich podejmowanie jest zjawiskiem pozytywnym, zasługującym na wsparcie ze środków publicznych. Wątpliwości budzi niewielkie powiązanie prawa do otrzymania świadczeń z przygotowaniem i obroną pracy doktorskiej. Ponadto niektóre świadczenia skonstruowane są w sposób podający w wątpliwość ich celowość i efektywność. Dotyczy to w szczególności stypendium socjalnego.

Postępowanie dotyczące przyznania świadczeń jest uregulowane obszernie i w znaczącym stopniu sformalizowane. Zarówno organy przyznające świadczenia, jak i wnioskodawcy muszą znać te regulacje i się do nich stosować. Zakres ciążących obowiązków jest znacznie większy w przypadku środków z Funduszu Pomocy Materialnej. Stypendium doktoranckie i zwiększenie z dotacji projakościowej są unormowane w sposób prostszy, a ich procedura – mniej skomplikowana.

W przypadku świadczeń z Funduszu Pomocy Materialnej występuje daleko idące skomplikowanie sytuacji prawnej i związanych z tym obowiązków, zwłaszcza po stronie uczelni i jednostek naukowych. Jak wynika z analiz aktów prawa wewnętrznego uczelni i prowadzonych postępowań, powyższe obowiązki często nie są wypełniane prawidłowo. Złożoność systemu pomocy materialnej warto skonfrontować z celami poszczególnych świadczeń. Stypendium dla najlepszych doktorantów jest przyznawane w tak niewielkich kwotach, że jego wartość motywacyjna wydaje się znikoma. W przypadku stypendium dla osób niepełnosprawnych można rozważać dystrybucję tych samych środków w inny sposób, np. za pośrednictwem organów administracji.

Stypendium doktoranckie i zwiększenie z dotacji projakościowej są przyznawane w większej wysokości. Przesłanki ich otrzymania są mniej skomplikowane, a procedura – prostsza. W przypadku świadczeń z Funduszu Pomocy Materialnej stopień skomplikowania procedury, wyrażający się w szczególności w obciążeniu uczelni poważnymi obowiązkami, kontrastuje z niską – jak się wydaje – efektywnością świadczeń. Znacząca zmiana systemu pomocy materialnej dla doktorantów jest w świetle przytoczonych faktów postulatem godnym rozważenia.